Урвуулахуй гэж юу вэ?

Нэр төрөө эрхэмлэнэ гэж юу вэ?
Намба гэж юу вэ?

Dialectic: The Pulse of Freedom

From ancient Greek διαλεκτική (dialektike) "the art of argument through interactive questioning and answering", from διαλεκτικός (dialektikos) "competent debater", from διαλέγομαι (dialegomai) "to participate in a dialogue", from διά (dia) "inter, through" + λέγειν (legein) "to speak"

Dialectics are based around three concepts:

    1: Everything is made out of opposing forces/opposing sides.
    2: Gradual changes lead to turning points, where one force overcomes the other.
    3: Change moves in spirals not circles. (Sometimes referred to as "negation of the negation")

In classical philosophy, dialectic (Greek: διαλεκτική) is controversy: the exchange of arguments and counter-arguments respectively advocating propositions(theses) and counter-propositions (antitheses). The outcome of the exercise might not simply be the refutation of one of the relevant points of view, but a synthesis or combination of the opposing assertions, or at least a qualitative transformation in the direction of the dialogue.

The concept was given new life by Hegel, whose dialectically dynamic model of nature and of history made it, as it were, a fundamental aspect of the nature of reality (instead of regarding the contradictions into which dialectics leads as a sign of the sterility of the dialectical method, as Kant tended to do in his Critique of Pure Reason). In the mid-19th century, the concept of "dialectic" was appropriated by Marx (see, for example, Das Kapital, published in 1867) and Engels and retooled in a non-idealist manner, becoming a crucial notion in their philosophy of dialectical materialism. Thus this concept has played a prominent role on the world stage and in world history. In contemporary polemics, "dialectics" may also refer to an understanding of how we can or should perceive the world (epistemology); an assertion that the nature of the world outside one's perception is interconnected, contradictory, and dynamic (ontology); or it can refer to a method of presentation of ideas and/or conclusions (discourse). According to Hegel, "Dialectic" is the method by which human history unfolds; that is to say, history progresses as a dialectical process.

Намба гэж юу вэ?

Нэр төрөө эрхэмлэнэ гэж юу вэ?

Өглөө бүр нар зүүнээс мандаж баруунтаа жаргадаг. Энэ нь дэлхий ертөнцийн төв бөгөөд нар дэлхийг тойрдог гэх сэтгэгдэл эрхгүй төрүүлнэ. Гэтэл үнэн хэрэгтээ дэлхийн нарыг тойрдог, харин дэлхий тэнхлэгээ тойрон эргэдэг нь бидэнд нар дэлхийг тойрч буй мэт хуурамч сэтгэгдэл төрүүлж буй хэрэг шүү дээ. Нэгэн цагт дэлхий төвт ертөнцийн загварыг сүм хийдүүд баримтлан нар төвт загварыг үгүйсгэж байсан түүх бий. Сүм хийдүүд үнэний шүүгч, хөтөч, манлайлагч байх ёстой гэх үзэл суртлаа дэлхий төвт загвараар төлөөлүүлэн ойлгож байжээ.

Удалгүй түүхийн тавцан дээр монголчууд товойн гарч ирэхдээ Хятад, Энэтхэгээс авахуулаад Арабын хойг хүртэл дэлхийн өнцөг булан бүрт одон орны ажиглалтын төвүүд байгуулан сүм хийдүүдийн үзэл суртлын гол цөм болсон дэлхий төвт ертөнцийн загварыг няцаах өргөн далайцтай үйл ажиллагаа явуулав. Энэ нь алсуураа нийгмийн сор болсон сэхээтнүүдийг шашны үзэл сурталтай зөрчилдөх эх суурийг тавьжээ. Тэр цагийн сэхээтнүүд гэдэг нь лам нар.

Тэд аливаа үзэл суртал байгалийн жам ёс, зүй тогтлоос гажих ёсгүй гэсэн байр суурь баримталж байлаа. Ухаандаа нар дэлхийг тойрдог уу, үгүй юу гэдэг маргааныг сүм хийдийн зөвлөлийн хурлаар хэлэлцэн олонхийн саналаар шийдэх бус харин бодитой, үндэслэлтэй судалгаа шинжилгээгээр олж тогтоох ёстой гэсэн цоо шинэ үзэл баримтлал дэвшүүлж байв. Жишээ нь одон орны ажиглалт. Түүхэнд тэдгээр хүмүүсийг шашны шинэчлэгчид гэж нэрлэдэг.

Хамгийн алдартай шашны шинэчлэгч бол Мартин Лютер. Түүний бодлоор, үзэл суртал, байгалийн жам хоёр хоёулаа хөгжлийн хөдөлгүүр. Нэг ёсны эхнэр, нөхөр хоёр. Өрх гэр батжин хөгжихийн тулд хэн нэг нь давамгайлах ёсгүй. Бас бие, биедээ уусах учиргүй. Яг энэ зарчмаар иргэд өөр, өөрийн үзэл суртлаа бүтээдэг, харин сүм хийд үүнийг нь нухчин дарах бус харин тэтгэж дэмжин үйлчлэх үйлчилгээний байгууллага байх ёстой. Үзэл бодлоороо хэрхэн эвлэлдэн нэгдэх нь хүмүүсийн дотоод итгэл үнэмшлийн асуудал. Энэ асуудалд шашин, сүм хийдүүд хөндлөнгөөс хутгалдан оролцож, зааж зааварлах хэрэггүй. Олон ургальч үзлийг дэлгэрүүлснээр иргэд ч хөгжинө, сүм хийдүүд ч хөгжинө, бүхэлдээ нийгэм хожино.

Хөгжил хоёр талтай, тиймээс хөгжлийн асуудал нь дан ганц сүм хийдүүдийн явцуу асуудал биш, харин өргөн түмний ашиг сонирхлоороо нэгдсэн хамтын ажиллагаа, өргөн далайцтай оролцооны асуудал мөн болохыг олж харснаараа Мартин Лютер дундад зууны нийгмийг эрс шинэчлэлийн зам руу хөтлөх нийгмийн хөтөч, манлайлагч нь болж чадсан билээ.

Нийгмийг хөдөлгөгч хүч нь мөнгө, ашиг орлого болон хувирав. Мэдээж энэ өөрчлөлт сүм хийдүүдэд амар байгаагүй. Хүмүүс хөрөнгөжиж хяналтаас гарах нь тэдэнд ашиггүй. Гэхдээ тэд эрс өөрчлөлтөөс татгалзан алгуур, зугуухан өөрчлөлтийг дэмжсэн. Ингэхээс өөр ч арга байсангүй. Учир нь хаад, ноёд, баячууд, хөрөнгөтнүүд бүгдээрээ л хөрөнгөжин баяжиж тусдаа гарахыг мөрөөдөж байсан. Энэ хүслийг нь тухайн үеийн сүм хийдүүд зөвшөөрдөггүй байсан нь сүм хийдийг өөрсдийг нь ганцаардуулж байв.

Тэгэхлээр шашны үзэл суртлын асуудал нь нар, дэлхийн харилцааны тухай яриа гэхээсээ илүү нийгмийн шинэ харилцаа, хөгжлийн шинэ загварын тухай маргаан байжээ. Маргаан, мэтгэлцээн, шүүмжлэл өрнүүлэх нь гэмт хэрэг биш харин хүний болоод нийгмийн хөгжил, цэцэглэлтийн тулах цэг болон хувирчээ. Ухаандаа Гулливерын аялал мэтийн түүх санаанаасаа ургуулан зохиож бичээд сүм хийдийн зөвлөлийн хурлаар орж шийтгүүлэн шоронд орохгүй боллоо гэсэн үг. Өндгийг аль талаас нь хагалах зөв болохыг шийдэхээр хоёр улс хоорондоо дайтаад хэн нь ч хэнийгээ дийлж чадахгүй олон жил өнгөрдөг марзан түүхийн тухай энэ зохиолд өгүүлдэг шүү дээ.



Дэлхий даяар одон орны судалгааны төв байгуулж, чөлөөт худалдааг дэмжин, олон ургальч үзлийг дэлгэрүүлсэн явдал нь дэлхийн хөгжлийн чиг хандлагыг үндсээр нь эргүүлэх зорилгоор монголын төрөөс авч хэрэгжүүлсэн алсыг харсан иж бүрэн цогц бодлого байжээ. Нэгийг нь ч нөгөөгөөс нь салгах боломжгүй. Бүгд хоорондоо уялдаа холбоотой. Энэ бодлогыг ухаж ойлгон дэмжсэн бүх хүмүүс монголчуудын холбоотон болж байлаа. Тэд тооны хувьд цөөн, нууц байдалд ажиллаж байсан боловч монголчуудад үнэлж баршгүй тус хүргэж байжээ. Тулаан болгоны өмнө дайсныхаа бүх нууцыг мэддэг байсан нь тэдгээр хүмүүсийн ач тус, оролцоо байсны баталгаа.

Зүйрлэвээс, шалгалтын билет задарчээ гэсэн үг. Тиймээс монголчууд бүх шалгалтаа онц дүнтэйгээр өгч алхам бүртээ ялалт байгуулж байв. Гэтэл египтийн мамлъюкуудтэй хийсэн тулаанд анх удаа ялагдсан. Том биш, бараг хүн тоохгүй жижиг дайсан. Үүний учир нь монголын холбоотнууд буруу мэдээлэл дамжуулсантай холбоотой. Буруу билет сугалаад шалгалтандаа бүдэрсэн хэрэг. Хэрвээ монголчууд сүрхий мундаг дайчид байсан нь үнэн юм бол мамльлуукуудыг арчаад л өнгөрөх байсан шүү дээ. Мэдээлэл ямар үнэ цэнэтэй вэ гэдгийг энэ жишээ тод харуулж байна. Тиймээс монголын холбоотон байсан тагнуулчдын үнэ цэнийг дутуу үнэлж хэрхэвч болохгүй.

Яагаад үүнийг сөхөж яриад байна гэвэл монголчуудын хувьд нөхөр, дайсан гэх туйлширсан ойлголт байсангүй. Өнөөдрийн дайсан маргаашийн нөхөр болж болно. Нөхөр нь дайсан болж болно. Ийм жишээний нэг нь Чингисийг шархдуулсан Зэв жанжин эсвэл Тэмүүжиний дайсан, эртний анд гүр хаан Жамуха.

Монголчуудын хувьд дайсан гэхээр заавал муу хүн гэсэн утга агуулахгүй. Сайн дайсан бол хүндлэн дээдэлбэл зохих нөхөр мөн. Ийм хүнийг хороон далд оруулах бус харин амийг нь хэлтрүүлж шагнал урамшуулал олгоно. Сайн өрсөлдөгч бол сайн багш гэж үзнэ. Маш харьцангуй ойлголт.

Гэтэл европчуудын хувьд дайсан бол дайсан, нөхөр бол нөхөр гэсэн итгэл үнэмшил зонхилж байв. Энэ нь найзын найз миний найз, найзын дайсан миний дайсан гэх сократын гүн ухаанд суурилсан аристотелийн логик ухаантай холбоотой байжээ. Хэрвээ миний дайсан миний найз, эсвэл миний найз миний дайсан бол яах вэ гэх гаргалгаа байсангүй. Энэ асуудлыг олж хараад аристотелийн логикийг эрс шүүмжилсэн анхны гүн ухаантан нь шашны том зүтгэлтэн Николай Куза байв. Түүний нээж олсон шинэ санаа нь хожим шашны их шинэчлэлийн салхи тарих анхдагч үр болж чаджээ. Энэ бол Dignity.

Тухайн үед европчуудын дунд нэр төр гэх ойлголт нь бурхантай холбоотой ойлголт байв. Мэргэжлийн хүлэг баатрууд нь лам нар. Тэд өөрсдийгөө бурханы цэргүүд гэж үзнэ. Бурхан бол цав цагаан, чөтгөр бол тас хар. Бурхан бол өндөг мэт өөгүй цэвэрхэн. Чөтгөр бол хорон санаатан бузрын этгээд. Тиймээс түүх зохиохдоо хүнийг нэг бол тэнгэрт тултал магтна, үгүй бол газарт ортол муулна.

Гэтэл монголчуудын хувьд түүх өөрөөр бичигдэнэ. Хүн бүр алдаатай, оноотой. Чингис хаан гэхэд л багадаа ахыгаа харваж амийг нь хөнөөсөн байх жишээтэй. Мэдээж өөр олон алдаа бий. Гэхдээ эдгээр алдаа нь Чингис хааны нэр төрд огтхон ч харшлахгүй. Харин ч эсрэгээрээ түүний намтар, түүхийг чимэглэдэг. Магадгүй энэ алдаагаараа бахархах тул амьдралдаа үйлдсэн бүх алдаагаа нууц товчоонд нэгд нэгэнгүй тоочин бичжээ. Өгөөдэй хааны тухай гэхэд л бас ялгаагүй. Хар, цагаан, алдаа, оноог сүлжиж түүхийг бүтээнэ. Бурхан, чөтгөр хоёр нэгэн биед зэрэг цогцолжээ. Нэг зоосны хоёр тал.

Тэгэхлээр монголчуудын түүх нэр төр эрхэмлэх өнцгөөс бус харин нас намба гэх өнцгөөс, бүр тодруулбал хувь хүний хөгжил, төлөвшлийн үүднээс бичигдсэн байна. Өнөөдөр үр тариад маргааш нь жимс хураахгүйн адил, хүн нэг өглөө сэрээд бурхан болохгүй. Алдаж, онож, эрсдэж, аврагдаж явсаар хүн болж төлөвшинө. Ямар ч алдаа гаргахгүй явж байгаад амжилт олно гэж хэзээ ч байхгүй. Хэрвээ амжилтын оргил өөд явж л байгаа бол заавал алдаа хийнэ. Энэ бол байгалийн жам.

Тэгэхлээр dignity буюу нас намба гэх ойлголт нь хүний төлөвшилтэй холбоотой ойлголт байна. Төлөвшил нь олон үе шаттай. Томоогүй, гэнэн, балчир насаас авахуулаад хашир, хэрсүүд, хор шартай залуу нас, намуун дөлгөөн төлөв түвшин өтөл нас гэх мэт. Энэ бүх хувирал, өөрчлөлтийг нууц товчоогоор нэгд нэгэнгүй дэлгэн харуулжээ.

Хүн гэдэг байнга хувирч өөрчлөгдөх амьтан. Үнэхээр ухаан сэргэлэн, гүйлгээ ухаантай хүмүүс өөрийгөө эвдэн цаг үе, нөхцөл байдалдаа дасан зохицож оригил өөд мацаж чадна. Тийм хүмүүс хаад, ноёд болдог. Ингэж үзвэл ноён урваач, нохой шарваач гэдэг нь ихэс, дээдсийг магтсан үг болж таарна.

Өдгөө дэлхий нийтээр нас намбыг тэмдэглэн өнгөрүүлэх өдрүүд тохиож байна. Бид энэ өдрүүдийг элдэв хурал, цуглаан, шоу, наадам хийж үр дүнгүй өнгөрүүлэх бус харин нийгэмд тохиолдож буй тулгамдсан асуудлуудаа ил тодоор илэн далангүй ярилцаж ажил хэрэгчээр өнгөрүүлэх нь зүйд нийцэх билээ. Нас намба бол зөвхөн хувь хүний хөгжил, төлөвшилтэй холбоотой ойлголт биш. Энд улс орон, намууд болон  байгууллагуудын төлөвшил бас багтана.

Өндөр хөгжилтэй орнууд нэг өдөр төлөвшөөгүй. Бидний туулж буй бүх зовлон, бэрхшээлүүдийг бидэнтэй адилхан туулаад өнгөрсөн. Энэ бол зайлшгүй туулах ёстой зам. Эдлэх ёстой зовлон. Үүнээс бултаж тойрох аргагүй. Тиймээс бид энэ бүхнийг харааж зүхэж суух бус харин тойрч суугаад илэн далангүй ярилцах хэрэгтэй. Алдаа, оноогоо шүүх хэрэгтэй. Эцсийн эцэст энэ алдаагаараа бид бахархах учиртай.

Иргэд улс төрийн эрхээ эдлэн, сонгох сонгогдох, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, эвлэлдэн нэгдэхэд тулгарч буй бэрхшээлтэй асуудлуудаа илээр гарган тавьж төр засгийн зүгээс ямар дэмжлэг, туслалцаа үзүүлэх шаардлагатай талаар оролцогч бүх талууд хамтран шүүмж яриа өрнүүлж гарах гарцыг олох хэрэгтэй. Бусдын туршлагаас суралцах зүйл ч бидэнд бишгүй бий. Ингэж чадвал бид бүхэн хөгжлийн замдаа эргэлт буцалтгүй орох болно гэдэгт итгэлтэй байна.



Нэр төрөө эрхэмлэнэ гэж юу вэ?

Нэр төрөө эрхэмлэнэ гэж юу вэ?

Нэр төрөө эрхэмлэнэ гэж юу вэ?

Монгол ардын зүйр цэцэн үгс нь хүний хүмүүжил, төлөвшилтэй холбоотой "хүн нэрээ тогос өдөө", "сайн нэрийг хусавч үл арилна, муу нэрийг хүсэвч эс олдоно" гэх зэрэг үгсээр арвин баялаг. Нэр төрийг эрхэмлэн дээдлэхийг чухалчилсан хэллэгүүд. Эндээс харахад нэр төр гэгч нь байж ч болох, үгүй ч байж болох, байсан нэг нь гээгдэж, хаягдаж, орхигдож, үрэгдэж болох эд ажээ. Тэр бүү хэл бусдад булаалгуйлж, хулгайлагдаж ч болох мэт. Нэр төрөө алдах вий хэмээн нойр, хоолгүй манаж, сахиж байж ч мэдэхээр.

Нэр төрөө хамгаалах нь юу гэсэн утгатай вэ? Ертөнцөөс өөрийгөө тусгаарлан эзэнгүй арал дээр ганцаар амьдрах Робинзонын хувьд нэр төрөө хэнд ч алдахгүй хэмээн амар тайван суухын нэр мөн үү? Яагаад dignity гэх үгийг нэр төр гэж орчуулж тайлбарлаад байгаа нь хачирхалтай. Яг нарийндаа, dignity бол нэр төр гэхийн эсрэг ойлголт. Dignity нь та хаана амьдарч юу хийж байгаагаас үл хамаарах таны салшгүй хэсэг. Ингэхэд dignity гэж юу вэ?

Dignity, нэр төр хоёр бол нэг тэрэгний хоёр дугуй. Явах зүг нь ижил гэсэн санаа. Гэхдээ энэ нь уг хоёр ойлголт адилхан гэж ойлгоход хүргэдэг бололтой. Энэ бол төөрөгдөл. Эд бол нэг зоосны хоёр тал. Жишээ нь шоронгийн хоригдлын нэр төрийг юугаар хэмжиж, хэрхэн үнэлж, урамшуулах вэ? Тухайн гэмт хэрэг хийсэн этгээд өөрийн үйлдсэн хэргээрээ бахархаагүй, онгироогүй гэж үү? Энэ хүний байгуулсан гавъяаг төр засгаас өндрөөр үнэлэн гавъяат дээрэмчин, хөдөлмөрийн баатар хулгайч цолоор шагнаж болох уу? Яагаад зарим нь нэр төрөө үнэлүүлж цол хэргэм авдаг, яагаад зарим нь нэр төрөө үнэлүүлж шорон, гянданд хоригдоно вэ?

Нэр төр бол өргөн утгаараа олонд танигдах, бусадтай ижилсэх, нийтийн төлөө зүтгэхийн нэр. Эхлээд нийтийг бод, дараа нь өөрийгөө бод. Харин dignity бол өөр. Энэ бол бусдаас ялгарах, онцгойрох, өөрийн төлөө зүтгэхийн нэр. Эхлээд амиа бод, дараа нь нийгмээ бод. Явдал нь өөр гэсэн үг. Энэ бол хүний эрх, ардчилалын тулгуур зарчим. Энэ зарчмыг хамгийн анх томъёолсон хүн бол 1400-аад оны үед амьдарч байсан Ромын томоохон хамбуудын нэг, шашны том онолч, гүн ухаантан Николай Куза юм. Хэрвээ энэ хүний туурвисан бүтээлүүдийг уншвал энэ асуудлыг маш ул суурьтай гүнзгий судалсан байхыг олж харах болно.

Тухайн цагтаа Чингис хаан шиг муу хүн энэ хорвоо дэлхий дээр ганц ч байгаагүй. Өнөөдөр түүн шиг гайхамшигтай хүн алга. Гэтэл нэгэн үеийн гайхамшиг хэмээн бишрэн шүтүүлж байсан зарим хүн өнөөдөр сураг чимээ алдарлаа. Нөгөө цуутай өндөр нэр төр, алдар суу нь хайчав? Нэр төрөө эрхэмлэнэ гэдэг нь бусдад таалагдахын нэр мөн гэж үү? Нэр төр юунаас үүсдэг вэ?

Гэтэл dignity нь хүн төрөхөд хамт бий болдог, үүнийг зааж, сургах асуудал байхгүй, харин хүлээн зөвшөөрөх асуудал бий. Үүнийг яагаад нэр төртэй хольж хутган бантан зуурна вэ?

Хөгжил бүхэн үе шатуудтай, үе шат бүр нь өөрийн ялгарах онцлогтой. Цэцэгт ургамлаар жишээлье. Үр суулгасны дараа соёолно, дараа нь нахиална, иш навч ургана. Нас бие боловсорч гүйцмэгц үржлийн ажилд орно. Балын сайхан үнэр, амт ханхлуулсан цэцэг дэлбээлж орчны ялаа, зөгий тэргүүтэн хорхой, шавьжийг өөртөө татна. Боловсроогүй байхад нь ямар ч зөгий тоож цэцгэн дээр суухгүй. Ялаа, зөгий бол цэцэгний үржлийн ажлыг гүйцэтгэгчид. Тэд нэг цэцгээс нөгөө рүү дамжин нисэхдээ тоос хүртээх ажил хийнэ. Хэрвээ ийм солилцоо хийхгүй бол үр жимс ургахгүй. Тэдгээр шавьж бол цэцэгний аврал. Харин үр жимс ургасны дараа хорхой, шавьж шиг хэрэггүй дайсан байхгүй. Цэцэг, навч тансаг үнэрээ даруй халж оронд нь элдэв өргөс, зүү, хатгуур ургуулж шавьжнуудыг даруй үлдэн хөөж зайлуулна.

Энэ жишээнээс юу харагдаж байна? Анхандаа цэцэг, шавьж хоёр бие, биеэ огт танихгүй, огт мэдэхгүй. Дараа нь хоорондоо найзлаад, эцэст нь муудалцаад сална. Тэд хэзээ ч хоорондоо дасахгүй, бас хэзээ ч хоорондоо эвлэрэхгүй. Энэ амьдрал мөнх үргэлжилнэ. Мөнхийн найз гэж байхгүй, мөнхийн нөхөр гэж байхгүй. Харин мөнхийн эрх ашиг гэж бий. Энэ бол амь амиа бодох явдал. Энэ бол өөрийгөө аврах явдал. Нийтийн эрх ашиг ба хувийн эрх ашгийн зохицол.

Үүнийг одоогоос бараг 700 жилийн тэртээ Николай Куза олж хараад хөгжлийн шат бүхэнд өөр, өөр үнэн оршин байна, энэ нь хөгжихөд зайлшгүй шаардлагатай заяамал зүй тогтол бөгөөд үүнийг хэн ч өөрчлөх юмуу амьдралаас салгах боломжгүй, тиймээс өөр, өөр үнэн, өөр өөр оршихуй зэрэгцэн байхыг үл тэвчин нухчин дарах бус харин тэднийг хамгаалж, тэтгэн дэмжих ёстой гэсэн алдарт дүгнэлтээ гаргасан юм. Энэ дүгнэлтийн үр дүн бол dignity буюу нас намба, товчоор хэлбэл намба гэсэн ухагдахуун юм. Хөгжлийн үе шатууд буюу насжилтийг заасан ойлголт. Хэрвээ намба алдагдах л юм бол хөгжлийн явц замаасаа гажин үр жимс нь боловсорч чадахгүй зогсож хөгжил унтарна.

Хүний хөгжил ургамлын хөгжилтэй яг адилхан. Тиймээс dignity буюу намба гэдэг нь хүний эрх, эрх чөлөө, ардчилал, олон ургальч үзлийн тулгуур зарчим болон тодорчээ. Энэ нь нэр төр эрхэмлэхтэй огт хамаагүй шал өөр ойлголт юм шүү дээ.

Нас намбатай холбоотой монгол ардын олон зүйр үг байдгийн нэг нь Эхийг нь эцээхгүй, тугалыг нь тураахгүй гэх хэллэг. Аливаа зүйл хоёр талтай, энэ хоёрыг салгаж болохгүй, бас нийлүүлж болохгүй. Үнэн, худал хоёр нийлж байж нэг сав дүүрнэ, амьдрал бүрэн бүтэн болно. Чухам энэ үнэнийг танин мэдсэн учраас монголчууд түүхийн тавцан дээр товойн гарч чадсан юм.

Монголчууд ингэж томоор сэтгэж чадсан учраас томоор хөдөлж чаджээ. Айхтар хүчтэй, чадалтай, халаас дүүрэн мөнгөтэй байсан учраас дэлхийг эзэлсэн хэрэг огт биш, харин том бодлоготон байж чадсан учраас дэлхийд ноёрхолоо тогтоосон. Энэ бодлогын цөм нь dignity буюу намба гэх зарчим бөлгөө. Энэ бодлогоо бусдад зөв таниулж ойлгуулж чадсан учраас дайснууд дотроосоо өөртөө холбоотнууд элсүүлж чадсан юм. Шашин шүтэх, үзэл бодлоо хамгаалах, олон ургальч үзлийг тэтгэн дэлгэрүүлэх бүх үүд, хаалгыг нээж өгсөн. Энэ бол урваж шарвах юмуу нэр төр хамгаалах тухай яриа огт биш. Энэ бол хөгжил, дэвшлийн замыг тавих тухай яриа. Итали, Франц, Англи гэхчлэн монголын холбоотон байсан олон хүмүүс хожим энэ санааг улам гүнзгийрүүлэн хөгжүүлж баяжуулсаар бидний өнөө үетэй золгосон билээ.

Харамсалтай нь бидний тархи жижгирчээ. Ухааны бэлчээр дэндүү жижигхэн байна. Наад зах нь цэцэрлэг, сургуулийн боловсролыг хар. Хүүхдүүдийг яг цэрэг мэт нэг хэмээр захирах гэж оролдож байна. Зүй нь тэд багадаа зүггүйтэж, сахилгагүйтэж, хэрэг тарьж байх ёстой хүмүүс. Ингэж байж ухаан нь тэлнэ, задрана, хүмүүжинэ. Өөр, өөр зан авир, ааш араншинтай нүүр тулгаран тэмцэж энэ тэмцэл дундаас хүүхдүүд өөрийгөө нээж олох учиртай. Өрнөдийн боловсрол яг энэ замаар явдаг. Нас намбыг шууд дэмжиж хамгаалж байна шүү дээ. Гэтэл манайд үүний шууд эсрэгээр явж байна. Хүүхдийн эсрэг нэг төрлийн хүчирхийлэл, оюуны террор хийж байна. Үр дүнд нь хүүхдүүд өөртөө итгэлгүй, аймхай хулчгар, сул дорой, арчаагүй нэгэн болон хүмүүжиж хүн чанар нь эвдэрч байна. Хүн чанар муутай хүн хичнээн эрдэм номтой байгаад сайн үйл бүтээх үү? Харин хүн чанартай хүн сайн үйлийн төлөө өөрийгөө хөгжүүлж чадна. Тэгэхлээр сургуульд бид хүүхдэд юу заах ёстой вэ?                       

Рубльтэй хүн

М. Ходорковский, Л. Невзлин

МОСКВА 1992

Эх орны дайснууд
(Оршлын оронд)

МЕНАТЕП гэж юу вэ?

Бидэнд буюу олон улсын санхүүгийн МЕНАТЕП нэгдлийн захирлуудын зөвлөлийн тэргүүн болон түүний нэгдүгээр орлогчид тавьсан асуулт зурагтаар орон даяар цууриатав. Цэнхэр дэлгэцээр аль болох товчхон ярихыг нэвтрүүлгийн редактор дөнгөж сануулаад байлаа. МЕЖБАНКОВСКОЕ ОБЪЕДИНЕНИЕ НАУЧНО-ТЕХНИЧЕСКОГО ПРОГРЕССА  (Банк хоорондын шинжлэх ухаан - техникийн дэвшлийн нэгдэл) буюу товчлоод МЕНАТЕП гэдэг нэрийг тайлбарлаж эхэлтэл нэрийн тайлал нь биш, харин бидний зорилго юу болохыг сонирхож байгаа нь бидэнд тодорхой болов. Хариулт нь аяндаа л гарч ирэв:

МЕНАТЕП - энэ бол баялаг эзэмших эрхийн хэрэгжилт.

Нөгөө нь бүр товчхон хариулав:

МЕНАТЕП - энэ бол баялагт хүрэх зам.

Бидний өмнө цаанаас бэлдсэн оюутан голдуу сонсогчид байлаа, гэвч энгийн гэмээр үнэн тэдний хувьд нээлт байжээ гэх сэтгэгдэл бидэнд төрж байв. Бид кадрт дахин орсонгүй - анхнаасаа ийм тавил төлөвлөөгүй байв. Гэхдээ хамгийн сонирхолтой зүйл дуран авай унтарсны дараа эхлэв. Телекамер ямагт сэтгэл түгшээсэн дарамттай байдаг, камергүй болмогц чөлөөтэй болж биднийг үй олон асуултаар булав:

- Манайд баялаг эзэмших эрх бий гэж үү?
- Үүнийг Үндсэн Хуулиар баталгаажуулсан уу?
- Ингэхэд баялаг гэж юу вэ?
- Баялаг бол ахуйн норм гэж та нотолж байна. Энэ нормыг хэн тогтоох вэ? Үүнийг хэн зөвшөөрөх юм?
- Хувь хүний баялгийг коммунизм байгуулагчдын ёс зүйн журамтай хэрхэн уялдуулах вэ?
- Баялаг ёс зүйгүй гэж танд санагдахүй байна уу?
- Баялагт хүрэх зам - энэ нь капитализмыг сэргээх үү?

Бид бие биенээ ам нээнгүүт ойлголцоно. Чухам тэр цагт бүтэн далан жилийн турш хаалттай байсан энэ сэдвээр ул суурьтай, дэлгэрэнгүй яриа өрнүүлэх хэрэгтэй байна гэдгийг бид дор бүрнээ ухаарцгаасан юм. Ингэж энэхүү номыг бичих амаргүй ажлын санаа төрсөн юм. Ажиллах явцдаа эх сурвалжууд судлан, арван долооны оны Октябрийн үр дагавруудыг эргэн харах зуурт дунд сургууль болон дээд сургуульд бидэнд зааж байсан олон ташаа ойлголтоосоо бид ангижирсан бөлгөө. Энэ нь зовлонтой хэрнээ зайлшгүй алхам байв: бид хоёулаа комсомолоос гаралтай.